بایگانی دسته ی مقالات

ولادت:

حضرت امام رضا عليه السلام شب جمعه يازدهم ذى القعده در سال ۱۴۸ هجرى در مدينه طيّبه به دنيا آمد، پدر بزرگوار آن حضرت امام هفتم موسى بن جعفر عليه السلام بود و مادر آن حضرت خانمى بود به نام امّ البنين يا تكتم يا نجمه كه هر سه اسم در تاريخ آمده است.
اين بانوى بزرگوار زنى با فضيلت بود كه خدا او را شايسته همسرى حضرت امام موسى بن جعفر عليه السلام و مادرى امام رضا عليه السلام قرار داده بود.
مرحوم علاّمه مجلسى رحمه الله در جلد ۴۹/۷ بحار الانوار نقل مى كند كه نجمه مادر حضرت رضا عليه السلام كنيزى بود كه حميده مادر حضرت موسى بن جعفر عليه السلام او را خريد، حميده مى گويد: حضرت رسول الله (صلى الله عليه وآله) را در خواب ديدم كه به من فرمود: اى حميده، اين نجمه براى فرزند تو موسى است، كه به زودى بهترين اهل زمين از او به دنيا خواهد آمد، پس من نجمه را به موسى بن جعفر بخشيدم، وقتى كه رضا به دنيا آمد نجمه را طاهره نام نهاد، و اين خانم بزرگوار اسامى مختلفى داشت كه از آنهاست: نجمه، سكن، سمان و تكتم.
مرحوم مجلسى نقل مى كند كه حضرت رضا عليه السلام در دوران شيرخوارگى كودكى درشت بود، و از اين جهت زياد شير مى خورد، حضرت نجمه گفت: براى شير دادن به اين بچه مرضعه اى بگيريد تا به من كمك كند، از او پرسيدند: آيا شير تو كم شده؟ گفت: نه لكن من ذكر و نماز و تسبيحى داشتم كه از زمان تولّد اين كودك كمتر مى توانم به آنها برسم.
مرحوم مجلسى در مجلّد ۴۹/۹ بحار الانوار نقل مى كند از خانمى كه مى گويد: شنيدم از نجمه كه مى فرمود: وقتى به فرزندم على باردار شدم سنگينى حمل را احساس نمى كردم، و وقتى در خواب بودم از داخل شكم خود صداى تسبيح و تهليل و تمجيد خداوند را مى شنيدم، و اين باعث خوف و هراس من شده بود، وقتى كه بيدار مى شدم صدايى نمى شنيدم، زمانى كه رضا به دنيا آمد دست خود را بر زمين گذاشت و سر به اسمان بلند كرد، و لبهاى مبارك خود را حركت مى داد، گويا حرف مى زد، در اين هنگام پدر او موسى بن جعفر (عليه السلام) بر من وارد شد و فرمود: مبارك باد بر تو اى نجمه لطف و كرامت پروردگارت، و سپس فرزندم على را در پارچه اى سفيد پوشاند و در گوش راست او اذان، و در گوش چپ او اقامه گفت، پس از آن آب فرات خواست و كام او را با آب فرات باز كرد و بعد او را به من برگرداند و فرمود: او را بگير كه او بقّية الله در زمين خدا است.

اسامى و القاب

نام آن حضرت «على» بود كه اين نام در ميان دودمان رسول خدا محبوب ترين نام بود، و نشانه آن ناميدن حضرت امام حسين عليه السلام چند تن از فرزندان خويش را به اين نام است.
كنيه آن حضرت أبوالحسن، و أبوعلى بود.
بعض القاب آن بزرگوار عبارت است از: سراج الله، نور الهدى، قرّة عين المؤمنين، رضا، رضىّ، فاضل، صابر، وفىّ، صديق. كه معانى اين القاب عبارت است از: چراغ پروردگار، نور هدايت و راهنمايى، نور چشم مؤمنان، راضى به رضاى خداوند، بخشنده، بردبار، با وفا، دوست. و همچنين پيامبر خدا(ص) او را عالِم آل محمّد(ص) ناميد.

فضائل و مناقب امام رضا(عليه السلام)

الف: محروم مجلسى از كتاب عيون اخبار الرضا(عليه السلام) نوشته مرحوم صدوق نقل مى كند كه: حضرت رضا عليه السلام هميشه تابستان ها بر روى حصير مى نشست، و زمستان بر روى پلاس «گليم» و لباس تن آن حضرت لباس درشت و نا مرغوب بود، مگر زمانى كه با مردم ملاقات داشت كه در آن هنگام با لباس مرغوب نزد آنان مى آمد. (بحار الانوار ۴۹ / ۸۹)
ب: و هم ايشان نقل مى كند از شخصى به نام ابراهيم بن عبّاس كه مى گويد: هرگز نديدم از امام رضا عليه السلام چيزى را بپرسند كه آن حضرت نداند، و عالم تر از او نسبت به زمان خودش نديدم، و مأمون همواره آن حضرت را با سؤال هاى مختلف امتحان مى كرد و آن بزرگوار جواب مى فرمود، در عين اينكه جوابهاى آن حضرت برگرفته از قرآن بود، قرآن را در هر سه روز يك بار ختم مى كرد، و مى فرمود: اگر بخواهم كمتر از سه روز يك ختم قرآن بخوانم مى توانم. لكن به هيچ آيه اى مرور نمى كنم مگر آنكه در آن فكر مى كنم و اينكه چه وقت و درباره چه چيز نازل شده است. لذا قرآن را در سه روز ختم مى كنم. (بحار الانوار ۴۹ / ۹۰)
و در همين كتاب از شخص فوق الذكر نقل فرموده كه: هرگز نديدم حضرت رضا عليه السلام كسى را با سخن خويش بيازارد و نديدم هرگز سخن كسى را قطع كند، ومى گذاشت تا حرف او تمام شود، هرگز حاجت كسى را در صورتى كه قدرت برآوردن آن را داشت رد نمى كرد، هرگز نزد كسى پاى خود را دراز نمى كرد، و تكيه هم نمى زد، و هرگز نديدم سخن درشتى به خادمان خود بگويد، هرگز نديدم كه آب دهان بر زمين بياندازد. و همين طور نديدم كه با صداى قهقهه بخندد بلكه تبسم مى كرد.
زمانى كه به اندرون خانه مى رفت و سفره مى انداختند تمام خدمتگزاران حتى دربان را بر آن مى نشانيد. آن حضرت شبها را بيشتر بيدار بود و كمتر مى خوابيد. بيشتر شبها را تا صبح بيدار بود، روزه بسيار مى گرفت، هرگز سه روز روزه در ماه از آن حضرت ترك نمى شد، آن حضرت در پنهانى نيكى و تصدق بر فقرا بسيار داشت، و بيشتر آن در شبهاى تاريك بود، بنابر اين هر كس ادّعا كند كه مانند او را در فضل ديده است او را راستگو مپنداريد.
ج، و مرحوم كلينى در كافى ۴ / ۲۳ نقل مى كند كه شخصى از اهل بلخ كه در سفر حضرت رضا (عليه السلام) از مدينه به خراسان همراه آن بزرگوار بوده مى گويد: روزى در بين راه سفره غذا گستردند، آن بزرگوار تمام خادمان و غلامان از سفيد و سياه را بر سر سفره جمع كرد، من گفتم: فداى شما شوم، بهتر بود كه براى اينان سفره اى جداگانه مى انداختند! آن حضرت فرمود: تند مرو، همانا خداى ما يكى است، مادر و پدر همه يكى است، و پاداش به اعمال است.
د: و نيز مرحوم كلينى در كافى ۶ / ۲۸۳ نقل فرموده است از شخصى كه: شبى فردى بر آن حضرت ميهمان شد، آن بزرگوار و ميهمان نشسته بودند و صحبت مى كردند، در اين حال چراغ خراب شد، آن شخص خواست چراغ را اصلاح كند، آن بزرگوار نگذاشتند و خود اقدام به اصلاح چراغ فرمودند و گفتند: ما خانواده اى هستيم كه مهمان را به كار نمى گيريم.

ولايت عهدى امام رضا (عليه السلام)

پس از آنكه حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به وسيله هارون الرشيد لعنة الله عليه به شهادت رسيد، حضرت امام رضا عليه السلام به امامت رسيدند، مقدارى از دوران امامت آن بزرگوار در خلافت هارون، و مقدارى در حدود چهارسال در خلافت امين، و مدّت بيست سال در زمان خلافت مأمون بود.
در زمان هارون و بلا فاصله پس از شهادت حضرت موسى بن جعفر (عليه السلام) بعض افراد به هارون توصيه مى كردند كه حضرت را به شهادت برساند، مرحوم مجلسى نقل مى كند كه شخصى از بنى العباس به نام عيسى بن جعفر به هارون گفت: سوگندى را كه درباره آل ابى طالب يادكردى به يادآور كه گفتى: اگر كسى بعد از موسى بن جعفر ادعاى امامت كند گردن او را مى زنم، و الآن على بن موسى ادعاى امامت دارد و مردم نيز همان اعتقادى كه به پدر او داشتند به او هم دارند، هارون الرشيد نگاهى غضب آلود به او كرد و گفت: واى بر تو آيا مى خواهى من همه آل ابى طالب را بكشم؟ راوى خبر كه اين قضيه را خود ديده بود مى گويد: به آن حضرت داستان را گفتم، آن حضرت فرمود: قسم به خداى كه آنها چنين قدرتى ندارند و هيچ كارى نمى توانند بكنند.
دوستتان آن حضرت هم از همان ابتدا بر جان آن بزرگوار مى ترسيدند، لكن آن حضرت مى فرمود: اينان نمى توانند كارى انجام دهند.
تا آنكه در زمان خلافت مأمون قضيه ولايت عهدى پيش آمد، و علّت عمده آن ترس مأمون از نفوذ معنوى حضرت امام رضا عليه السلام در ميان مردم بود، و شايد همانطور كه از بعض تواريخ نيز مهشود است مأمون نسبت به مقام واقعى امام رضا عليه السلام واقف بود و از اين جهت در ابتدا ميل آن را نداشت كه آسيبى به آن بزرگوار برساند، لكن بعد از آنكه ديد حتّى با ولايت عهدى آن حضرت نيز گرايش مردم به آل پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) كم نشد، و همينطور نفرت آنان از خاندان بنى العباس بيشتر مى شد ديگر تحمّل نكرد و آن حضرت را به شهادت رسانيد.
بنابر اين آن حضرت را از مدينه به خراسان آورد و آن بزرگوار نيز مى دانست كه اين سفرى است كه برگشتى در آن نيست، لذا به اهل بيت خود امر فرمود كه بر او نوحه كنند.
راهى كه مأمون براى حركت آن حضرت انتخاب كرده بود راهى بود كه امام رضا عليه السلام بر خورد كمترى با شيعيان و شهرهايى كه عاشقان اهل بيت پيامبر در آنها سكونت دارند داشته باشد، امّا در عين حال آنچه از اين سفر تاريخى باقى ماند جلوه هاى عشق مردم به خاندان پيامبر بود كه از طرفى ارادت مردم را به حق و حقيقت آشكار مى كرد، و از طرف ديگر زنگ خطرى براى عباسيان و در رأس نان مأمون بود كه براى مردم فريبى و مهار كردن حركت هاى شيعى مى خواست با ولايتعهدى حضرت رضا (عليه السلام) علويان و در كلّ شيعيان را خلع سلاح كند.
نمونه بارز اين ارادت و عشق و علاقه در نيشابور تجلّى كرد كه مورّخان نوشته اند عدّه بيشمارى براى نوشتن حديث از آن حضرت خواستند كه حديثى بفرمايند، و آن بزرگوار حديث سلسلة الذهب را كه مضمون آن توحيد يعنى دعوت تمامى انبياء از آدم تا خاتم است فرمودند، و سپس آن را ختم به ولايت و امامت كردند. با لفظ «وأنا من شروطها» و ترجمه اين حديث شريف چنين است كه حضرت رضا عليه از پدرش از پدرانش تا رسول خدا و رسول خدا از ملائكه مقرّب پروردگار و آنها از خداوند نقل مى كنند كه خداوند فرمود: كلمه لا اله الله قلعه من است و هر كس وارد قلعه من شود از عذاب من در امان خواهد بود. كه مراد از اين حديث اقرار و ايمان و اعتراف به توحيد و يگانگى خداوند است. سپس مقدارى كه كجاوه آن حضرت حركت كرد دوباره فرمودند: البته شرط دارد، و من از شروط آن هستم، كه مراد امامت است.
به هر حال قصد مأمون هر چه بود ولايتعهدى خلافت را بر امام عليه السلام تحميل كرد، و آن بزرگوار بدون آنكه مايل باشند از روى اجبار پذيرفتند.
در اينجا براى آنكه از خود چيزى نگوييم و با استدلال به روايات مطلب را روشن نماييم به ترجمه يك حديث كه مرحوم مجلسى(رحمه الله) از كتاب عيون اخبار الرضا نوشته مرحوم صدوق آن را نقل كرده است اكتفا مى كنيم:
مرحوم علاّمه مجلسى در جلد ۴۹، صفحه ۱۲۸، حديث شماره ۳، نقل مى كند از ابى الصلت هروى كه گفت: مأمون به امام رضا عليه السلام گفت: اى فرزند پيامبر من فضل و علم و زهد و پرهيزكارى و عبادت تو را مى شناسم، و شما را احقّ به خلافت از خود مى دانم.
حضرت امام رضا عليه السلام فرمود: من به بندگى خداوند افتخار مى كنم، و به وسيله زهد در دنيا اميدوارم از شرّ دنيا در امان بمانم و با پرهيز از محرّمات اميد رسيدن به غنيمت هاى الهى را دارم، و با تواضع در دنيا اميد دارم كه نزد خدا بلند مرتبه باشم.
مأمون گفت: من اينطور صلاح ديدم كه خود را از خلافت عزل كنم، و با شما به عنوان خليفه بيعت كنم. حضرت رضا (عليه السلام) فرمود: اگر اين خلافت از آن توست و خداوند آن را براى تو قراداده است، جائز نيست كه لباسى را كه خداوند بر تو پوشانيده از تن بيرون كنى و به ديگرى بدهى، و اگر خلافت از آن تو نيست جايز نيست كه چيزى را كه مال تو نيست به من بدهى.
مأمون گفت: اى فرزند پيامبر ناچار بايد قبول كنى، حضرت فرمود: با اختيار خود هرگز چنين كارى نخواهم كرد، مدّت مديدى مأمون كوشش كرد تا آنكه به هر حال از قبول آن حضرت مأيوس شد.
مأمون چون چنين ديد گفت: حال كه خلافت را نمى پذيرى ولايت عهد را قبول كن تا آنكه خلافت بعد از من از آن تو باشد.
در اينجا حضرت رضا (عليه السلام) فرمود: قسم به خدا پدرم از پدرانش، از امير مؤمنان (عليه السلام) از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به من خبرداده است كه من قبل از تو از دنيا مى روم در حالى كه مرا به وسيله سمّ به شهادت مى رسانند، ملائكه آسمان و زمين بر من مى گريند و در سرزمين غربت كنار قبر هارون دفن مى شوم.
در اينجا مأمون گريه كرد و گفت:
اى فرزند پيامبر چه كسى تو را مى كشد، و يا جرأت بى ادبى به شما را دارد در حالى كه من زنده ام، حضرت فرمود: اگر بنا بود بگويم مى گفتم كه چه كسى مرا مى كشد.
مأمون گفت: يابن رسول الله شما قصد آن دارى كه شانه از زير بار خالى كنى و اين امر را از خود دفع كنى تا مردم تو را فردى زاهد و بريده از دنيا بدانند.
حضرت امام رضا عليه السلام فرمود: قسم به خداوند از روزى كه خداى مرا آفريد دروغ نگفته ام، و زهد در دنيا را وسيله اى براى دستيابى به دنيا قرار نداده ام، و من مى دانم تو به دنبال چه هستى! مأمون گفت: دنبال چه هستم؟ حضرت فرمود: براى آنكه بگويم امان مى دهى؟ مأمون گفت: تو را امان دادم.
حضرت امام رضا عليه السلام فرمود: قصد تو آن است كه مردم بگويند: على بن موسى زاهد در دنيا نبود، بلكه اين دنيا بود كه به او روى آور نشده بود، آيا نمى بينيد چگونه ولايتعهدى را به طمع خلافت قبول كرد!
در اينجا مأمون غضبناك شد و گفت: تو هميشه در برخوردهايت مرا مى آزارى، و علّت آن اين است كه از سطوت و قدرت من احساس امنيت مى كنى، قسم به خدا اگر قبول كنى ولايتعهد را و گرنه تو را مجبور مى كنم، اگر انجام ندادى تو را مى كشم.
در اينجا حضرت امام رضا (عليه السلام) فرمود: خداوند مرا نهى كرده است كه با دست خود خويشتن را به هلاكت بياندازم، اگر چنين است مى پذيرم، لكن به شرط آنكه در امور عزل و نصب و امور ديگر هيچ دخالتى نكنم و فقط طرف مشورت باشم. (بحار الانوار، ج۴۹، ص۱۲۸)
به اين ترتيب در سال ۲۰۱ در ماه رمضان حضرت به ولايتعهدى مأمون منصوب شد.
از اين روايت تمام فلسفه و علّت پيشنهاد مأمون براى ولايتعهدى و همنيطور علّت قبول آن حضرت مشخص مى شود، البته بحث در اين باره به قدرى گسترده است كه ما فقط به اندازه گنجايش يك مقاله به آوردن مطالب اكتفا كرديم.

عصر امام صادق( علیه السلام ) یکی از طوفانیترین ادوارتاریخ اسلام است که ازیک سو اغتشاشها و انقلابهای پیاپی گروههای مختلف ، بویژه از طرف خونخواهان امام حسین (علیه السلام ) رخ میداد ، که انقلاب ابو سلمه در کوفه و ابو مسلم در خراسان و ایران از مهمترین آنها بوده است . و از دیگر سو عصر برخورد مکتبها و ایده ئولوژیها و عصر تضاد افکار فلسفی و کلامی مختلف بود که از برخورد امت اسلام با مردم کشورهای فتح شده و نیز روابط مراکز اسلامی با دنیای خارج ، به وجود آمده و در مسلمانان نیز شور و هیجانی برای فهمیدن وپژوهش پدید آورده بود . عصری که کوچکترین کم کاری یا عدم بیداری و تحرک پاسدار راستین اسلام یعنی امام ( علیه السلام ) ، موجب نابودی دین و پوسیدگی تعلیمات حیاتبخش اسلام ، هم از درون و هم از بیرون میشد . زمان امام صادق(علیه السلام) ، زمان تزلزل حکومت بنی امیه و فزونی قدرت بنی عباس بود واین دوگروه مدتی درحال کشمکش و مبارزه با یکدیگر بودند . از زمان هشام بن عبدالملی ، تبلیغات و مبارزات سیاسی عباسیان آغاز گردید و در سال ۱۲۹ وارد مرحله مبارزه مسلحانه و عملیات نظامی گردید و سرانجام در سال ۱۳۲ به پیروزی رسید . بنی امیه در این مدت گرفتار مشکلات سیاسی فراوانی بودند ، لذا فرصت فشار و اختناق نسبت به شیعیان را نداشتند . عباسیان نیز چون از دستیابی به قدرت در پوشش شعار طرفداری از خاندان پیامبرو گرفتن انتقام خون آنان عمل می کردند ، فشاری از طرف آنان مطرح نبود . از اینرو این دوران ، دوران آرامش و آزادی نسبی امام صادق (علیه السلام) و شیعیان بود و آن حضرت از این فرصت استفاده کرده و تلاش فرهنگی وسیعی را آغاز کرد. پیشوای ششم در چنین دورانی به فکر نجات افکار توده مسلمان ازالحاد وبدبینی وکفر و نیز مانع انحراف اصول و معارف اسلامی از مسیر راستین بود ، و از توجیهات غلط و وارونه دستورات دین که به وسیله خلفای وقت صورت می گرفت جلوگیری می کرد . اینجا بود که امام( علیه السلام ) دشواری فراوان در پیش ومسئولیت عظیم بر دوش داشت . امام صادق (علیه السلام ) در ظلمت بحرانها و آشوبها دنیای شیعه را به فروغ تعاعلیم خویش روشنی بخشید و حقیقت اسلام را از آلایش انحرافات وگزند فریبکاران حفظ نمود . او آن قدر فقه و دانش اهل بیت را گسترش داد و زمینه ترویج احکام و بسط کلام شیعی را فراهم ساختکه مذهب شیعه به نام او به عنوان مذهب جعفری شهرت یافت . آن اندازه که دانشمندان و راویان از دانش امام بهره مند برده واز ایشان حرف و حدیث نقل کرده اند از هیچ یک از دیگرائمه نقل نکرده اند . لیکن طولی نکشید که بنی عباس پس از تحکیم پاییهای حکومت و نفوذ خود ، همان شیوه ستم و فشار بنی امیه را پیش گرفتند و حتی از آنان هم گوی سبقت را ربودند . وضع به حدی ناگوار وشد که همگی یاران امام (علیه السلام ) را در معرض خطر مرگ قرار می داد ، چنانچه زبده هایشان جزو لیست سیاه مرگ بودند . هر چند امام صادق علیه السلام را باید اولین مدرس مدارس فکری و مؤسس مکاتب عقلی در جهان اسلام شمرد اما این به این معنا نیست که پیش از این حضرت علیه السلام روش عقلی تامل در حقوق در اسلام وجود نداشته است. چرا که تأملی در آثار و احادیث امام علی علیه السلام به ویژه در استدلال بر توحید و عدل الهی نشانه های دقیقی از سبک فلسفی و روش عقلانی را نشان می دهد. حتی در نوع استدلال عقلی برحقوق انسانی و شهروندینیز خطبه ۳۳ نهج البلاغه حضرت نشانه بسیار خوبی از سابقه این روش است. نمونه های دیگر در نوع مباحثه و استدلال امام حسین علیه السلام در فلسفه قیام خود و صلاحیت خود و عدم صلاحیت یزید بر خلافت و نیز در خطابه های آن حضرت علیه السلام در مواجهه با لشکر یزیدموجود است. اینها همگی استدلالات عقلی است، که ما در مبحث حقوقی انها را ادله عقلانی می شماریم، که مبتنی بر نوعی روش عقلی است. روشی که فارغ از نوع و جنس افراد و مسلک و منش انسان ها در مورد همه انان قابل صدق است. مکتب امام صادق علیه السلام نیز از این منظر در درجه اول خدمتی بزرگ به جهان بشری نموده است. چرا که با توسعه دانش علوی منجر به توسعه منطق تعقلی در دین و روش عقلی در کشف و فهم حقوق انسانی و شرعی جامعه گردیده اند. روش تعقلی به عنوان یک مبنا در تمام علوم عصر حضرت علیه السلام نمود یافت. لذا به جاست گفته شود که در عصر امام صادق علیه السلام این روش به اوج هیبت خویش رسید و به باور نگارنده، در تمام علوم از جمله حقوق و فقه این منش قابل رصد است. چنین ویژگی علاوه بر موقعیت زمانی، مدیون ذکاوت بی نظیر حضرت در توسعه اندیشهدینی از طریق ارائه ادله عقلانی و فهم جهان شمول از دانش دینی است. از این منظر زمان حضرت امام صادق علیه السلام از نظر توسعه علوم اسلامی نیز بک زمان منحصر به فرد است. در عین حال دوران امامت حضرت صادق علیه السلام یکی از ادوار پر آشوب تاریخ اسلام است. این دوره که از سال ۱۱۴ هجری تا سال ۱۴۸ (سال وفات آن حضرت) طول کشیده است، شاهد ظهور و شهادت زید بن علی بن الحسین ( ۱۲۲ ه.ق)؛ انتقال خلافت از بنی امیه به بنی عباس( ۱۳۲ ه.ق)؛ کشته شدن ابو مسلم خراسانی( ۱۳۷ ه.ق)؛ کشته شدن عبدالله بن حسن بن حسن در زندانمنصور و کشته شدن فرزندان او محمد بن عبدالله ملقب به نفس زکیه و ابراهیم بن عبدالله معروف به قتیل باخمری( ۱۴۵ ه.ق) و بنای شهر بغداد(سال ۱۴۵ و ۱۴۶ ه.ق) است. این دوره بیش از ان که در جهان اسلام به واسطه نهضت ها و انقلاب های سیاسی ارزش سیاسی داشته باشد، زمانه نهضت ها و انقلاب های فکری است. از آن جا که زمان امامت امام صادق علیه السلام از دهه دوم قرن دوم تا دهه پنجم قرن دوم (۱۱۴-۱۴۸ ه.ق) است، ایشان نسبت به سایر ائمه شیعه از فرصت نسبتا طولانی تری برای فعالیت علمی برخوردار بودند، ضمن اینکه در بخشی از اینعصر که معروف به دوره گذر از خلافت امویان به خلافت عباسیان نیز هست نوعی نهضت علمی هم شروع شده بود. ترجمه متون و کتبایرانی و یونانی که در عصر امویان آغاز شده بود، حال در اوان عصر عباسی زمینه رونق دانش هایی را فراهم آورده بود که لزوما تابع تفکر سنتی دینی نبودند و بلکه بسیاری چون آراء زنادقه و تصوف به تحدی با اندیشه اسلامی نیز وارد شده بودند و تلاش در تخلف از اندیشه اسلامی با زیر سوال بردن خدا و پیامبر و یا تقدم بر آن با ارائه نسخه های صوفیانه و رهبانیت محور داشتند. خلفای عباسی نیز بنابر دلایل مختلف نوعی زمینه گسترش آزادی اندیشه و عقیده های متفاوت را فراهم اوردند و خواسته یا ناخواسته میدان جدی از کارزار فکری در قرن دوم هجری راسبب شدند. امام صادق علیه السلام بنابر دلایلی که فرصت تفصیل آن از موضوع این موجز خارج است، توانستند تا خارج از نزاع های قدرتسیاسی، اقتدار علمی اسلام و توان استدلالی تعقل شیعی را بر صدر نشانند و به تبع آن خدمتی بزرگ به توسعه دانش بشری در زمینه های مختلف بنمایند. از جمله خدمات این رویکرد علمی که بعدها در ذیل مکتب جعفری یا مکتب امام صادق علیه السلام شناخته شد، توسعه تفکر حقوقی است، که ابتدا در قالب های سنتی فقه و حدیث نمایان شد( جاوید محمد جواد (۱۳۸۸) جوادی املی، عبد الله(۱۳۷۵)، حر عاملی، شیخ محمد ابن الحسن (بی تا).

نهضتي كه به رهبري امام خميني در مقام مرجعيت در ۱۳۴۱ از درون حوزه علميه قم آغاز شد، هرچند در پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ به صورت بيرحمانه‌اي توسط رژيم سركوب شد، اما نابود نشد، بلكه بذري شد كه در خاك سرزمين افشانده گشت و پس از پانزده سال كه مردم مسلمان ايران با تحمل سختي‌ها و مرارتها آن را با اشك و خون آبياري كردند، سرانجام در بيست و دوم بهمن ۱۳۵۷ سر از خاك برآورد و سبز گشت و شكوفه كرد و ثمر داد.

رژيم شاه و حاميان امريكايي او گمان مي‌كردند مي‌توانند با اعمال خشونت و افزايش كنترلهاي پليسي و امنيتي‌، قیام ۱۵ خرداد را ريشه‌كن سازند و به فراموشي بسپارند. پس از قیام ۱۵ خرداد رژيم در دادگاه‌هاي نظامي خود، گروهي از كساني را كه مانند ساير مردم مسلمان در مبارزه شركت داشتند به محاكمه كشيد و با اعدام دوتن از بارفروشان تهران به نام‌هاي «طيب حاج رضايي» و «حاج اسمعيل رضايي» كه از پيروان امام خميني بودند، اولاً كوشيد تا آنان را عامل اصلي حركت پانزده خرداد قلمداد كرده، و ذهن مردم را از عظمت و اهميت نهضت و رهبري آن منحرف سازد و ثانياً با نشان دادن آشكار و وسيع واقعة اعدام آنان به توده مردم‌، قدرت نمايي كرده و مردم را بترساند. اما نهضت اسلامي امام(ره) كه از فرهنگ الهي چهارده قرن اسلام تغذيه مي‌شد و بر تجربه لااقل يكصدساله ملت ايران از مبارزه مستقيم با استبداد و استعمار استوار بود خاموش نشد و با نفوذ در عمق جامعه و گسترش در سراسر ايران‌، سرانجام دوباره شعله‌ور گرديد و موجب انفجاري عظيم گشت كه به عمر دوهزار و پانصدساله نظام شاهنشاهي در ايران خاتمه داد. براي آشنايي بيشتر با تحولي كه در فاصلة سالهاي ۴۲ تا ۵۷ در ايران روي داد، لازم است به ويژگي‌هاي قيام پانزده خرداد كه به انقلاب اسلامي ايران منتهي شد اشاره كنيم‌.
الف‌: اسلامي شدن مبارزه: قیام ۱۵ خرداد سرآغاز جنبشي در ميان مردم ايران شد كه صد در صد اسلامي بود. اسلامي بودن اين جنبش به صورت كاملاً مشخص در شخصيت رهبر آن كه مرجع تقليد و فقيه و زعيم حوزه علميه قم بود جلوه‌گر شده بود. با رهبري امام خميني افسانه جدايي دين از سياست كه دهها سال توسط رژيم و دشمنان اسلام تبليغ شده بود، عملاً باطل شد و مردم مسلمان ايران در مبارزه‌اي قدم نهادند كه ادامه آن براي آنها مانند نماز و روزه‌، شرعاً واجب بود. ايدئولوژي و مكتب اين مبارزه‌، اسلام بود و اصول و مباني و انگيزه‌هاي آن از قرآن و سنت پيامبر و معصومين به دست آمده بود.
ب‌: اخلاص و قاطعيت در رهبري: رهبري امام خميني يكي از ويژگي‌هاي مهم نهضت اسلامي ايران بود. رهبري امام‌، اگرچه براي هميشه به جدايي دين از سياست خاتمه داد، اما انگيزة آن هيچ گونه شباهتي با انگيزه‌هاي سياستمداران حرفه‌اي دنيا نداشت‌. بلكه قيامي الهي بود كه از سر اخلاص و براي انجام وظيفه و تكليف شرعي صورت گرفته بود و به قصد قربت به پروردگار آغاز شده بود. امام در طول اين نهضت بارها فرموده‌اند كه ما همانند رسول خدا(ص‌) و ساير انبياي الهي موظف به اداي تكليف هستيم‌، آنچه براي ما در درجه اول اهميت قرار دارد، همين اداي تكليف است نه پيروزي‌. در حقيقت پيروزي واقعي ما در اين است كه توانسته باشيم به وظيفه ديني خود عمل كنيم‌. اين اخلاص به نوبة خود در رهبري امام خميني قاطعيتي پديد آورد كه از عوامل مهم پيروزي نهضت بوده است‌. از آنجا كه امام مبارزه را يك تكليف شرعي مي‌دانند در راه آن هرگز سازش ومماشاتي نشان نداده‌اند، همچنان كه سازش در انجام عبادات معني ندارد.
ج‌: مردمي شدن مبارزه: نهضت پانزده خرداد نهضتي كاملاً مردمي بود. اين نهضت به هيچ قشر خاصي تعلق نداشت‌. بلكه همه قشرها از شهري و روستايي و بازاري و دانشگاهي‌، و زن و مرد و پير و جوان در آن شركت داشتند. آنچه همه اقشار را به ميدان مبارزه كشاند و آنها را به هم پيوند داده بود، اسلام بود. مردمي بودن نهضت نتيجه عمومي بودن و ريشه‌دار بودن مكتب آن بود. رابطه رهبري و توده‌هاي مردم از طريق روحانيون برقرار مي‌شد كه همه جا بودند و در عمق زندگي توده‌هاي مردم با آنان حشر و نشر داشتند. پايگاه اصلي برقراري اين ارتباط نيز مساجد، مجالس ديني و ساير اماكن مذهبي از قبيل زيارتگاه‌ها و حسينيه‌ها بود.
د: مخالف با اصل سلطنت: خصوصيت مهم ديگر نهضت پانزده خرداد اين بود كه برخلاف عموم حركتها و مبارزه‌هاي قبل‌، هدف اصلي را نشانه گرفته بود و شاه را مقصر اصلي مي‌دانست‌. پيش از اين نهضت‌، سياستمداران و مبارزان سياسي يا جرأت مخالفت با اصل رژيم سلطنتي را نداشتند و يا اصولاً به براندازي آن معتقد نبودند و يا احياناً با مطرح كردن شعار «شاه بايد سلطنت كند نه حكومت‌» به وجود شاه مشروعيت مي‌دادند. آنان درصدد بودند تا با انتقاد از دولت و با قوانين انتظامي‌، آزادي هايي كسب كنند و روزنامه و نشريه‌اي داشته باشند و بتوانند نمايندگاني به مجلس بفرستند. آنان مي‌خواستند با بودن ريشه‌، با شاخه مبارزه كنند. اما ويژگي حركتي كه به رهبري امام خميني آغاز شد اين بود كه حرف دل مردم را كه شاه و دربار را عامل فسادهاي داخلي و خيانتهاي بيگانگان مي‌دانستند، شعار خود قرار داده بود و تيشه بر ريشه رژيم پوسيده وكهن و فاسد سلطنتي مي‌زد.
هـ: بيگانه ستيزي: ويژگي چهارم نهضت اسلامي پانزده خرداد اين بود كه هيچ نوع گرايشي‌، نه در مكتب و نه در عمل‌، به بيگانه نداشت‌. اين نهضت به دليل اسلامي بودنش از بطن مردم جوشيده بود. از آنجا كه در انديشه اسلامي نهضت‌، انحرافي از صراط مستقيم الهي وجود نداشت، در خط مشي سياسي و مبارزاتي آن نيز انحرافي به سوي شرق و غرب در كار نبود. امام خميني از همان آغاز امريكا، انگليس و شوروي را عامل بيچارگي مردم ايران معرفي كردند و مبارزه با بيگانگان را آغاز نمودند. مردم ايران عاليترين جلوه استقلال سياسي را كه ناشي از استقلال مكتبي بود در نهضت امام خميني مشاهده مي‌كردند.
و: حضور روحانيت در صحنه مبارزات: خصوصيت ديگر اين نهضت حضور بسياري از روحانيون در صحنه مبارزه بود. اين ويژگي نتيجه مستقيم اسلامي بودن مبارزه بود كه در درجه اول در شخصيت رهبري نهضت جلوه‌گر شده بود و به همين دليل بسياري از روحانيون را به صحنه مبارزه آورده بود. حضور اين روحانيون در نهضت سبب گستردگي و فراگيري نهضت بود، زيرا آنان با همه قشرهاي مردم ارتباط داشتند و در سراسر كشور، از شهرهاي بزرگ تا بسياري از روستاهاي دورافتاده در كنار مردم زندگي مي‌كردند و به دليل اخلاق اسلامي و تقواي خود نزد مردم مورد احترام و اعتماد بودند. روحانيون به اين ترتيب در برقراري ارتباط ميان تودة مردم و رهبري نهضت تأثير بزرگي داشتند.

ربشه گیری های شکل گیری قیام پانزدهم خردادماه

انتخابات رياست جمهوري سال ۱۹۶۰ امريكا كه به روي كارآمدن دمكراتها به رهبري كندي منجر شد، با تغييراتي در سياست خارجي آن كشور همراه شد. كندي بر خلاف پيشينيانش معتقد به سياست انعطاف پذيرتر در رويارويي با بحرانها به ويژه كشورهاي جهان سوم بود. او معتقد به پيمانهاي اقتصادي به جاي نظامي‌، فعال سازي قواي امنيتي و اطلاعاتي به جاي استفاده از ارتش و تقويت برنامه‌هاي فرهنگي از قبيل سپاه صلح، ترويج انتخابات كنترل شده و دمكراسي‌هاي هدايت شده و… بود.

روي كارآوردن دولتهاي غيرنظامي دست نشانده از جمله ابزارهاي دولت كندي براي رسيدن به اين هدف بود. در بعد اقتصادي نيز ايجاد طبقه متوسط، به راه انداختن صنايع وابسته و مونتاژ و گسترش اقتصاد مصرفي از برنامه‌هاي اصلي بود. لازمه رونق اقتصاد سرمايه‌داري‌، داشتن بازار مصرف گسترده و قدرت خريد بيشتر مردم است و براي رسيدن به اهداف اقتصادي مي‌بايست ساختار سياسي ـ اجتماعي مناسبي فراهم شود. در اين ميان در ايران كه شاه ـ پس از كودتاي ۲۸ مرداد ـ خود را مديون امريكا مي‌دانست براي ادامه سلطنت‌، عليرغم ميل باطني خود از سياست‌هاي جديد كندي راه گريزي نداشت‌.
محصول اين سياست روي كار آوردن دولت شريف امامي و طرح شعارهاي آزادي احزاب و فضاي باز سياسي و اصلاحات اداري بود. اما وي چندان مورد تاييد كندي نبود و هيأت حاكمه جديد امريكا بر روي علي اميني حساب ويژه‌اي باز كرده بود.
اميني در ۱۷ ارديبهشت ۱۳۴۰ به نخست وزيري منصوب شد و شعار مبارزه با فساد و همچنين انحلال مجلس‌، اولين ژست وي براي ايجاد اصلاحات مورد نظر امريكا بود. در اين راستا قانون موسوم به «اصلاحات ارضي‌» در دي ۱۳۴۰ مورد حمايت مقامات امريكايي قرار گرفت و سپس براي تأمين هزينه اين «انقلاب‌» كنسرسيوم نفت‌، با اشاره امريكا توليد نفت را افزايش داد و ايران را به سومين صادركننده نفت جهان رساند.۱
با اين حال اميني با توجه به تجارب دوران حكومت مصدق‌، بر كنترل ارتش نيز اصرار داشت‌، چيزي كه مخالف خواست شاه بود. اين اختلاف به تدريج عميق تر شد. در پي سفر فروردين ۱۳۴۱ شاه به امريكا و اطمينان دادن وي به كندي در مورد اجراي برنامه‌هاي مورد نظر واشنگتن‌، باعث شد كندي با تغيير دولت در ايران به عنوان راه تضمين حكومت شاه موافقت نمايد. در نتيجه شاه در بازگشت دولت اميني را بركنار و در ۲۸ تير ۱۳۴۱ اسدالله علم را جايگزين وي كرد. از اين رو دوران حكومت علم سرآغاز يكپارچگي در ساختار حكومت شاه و شروعي بر ديكتاتوري مطلق وي در كشور بود.
در ۱۶ مهر ۱۳۴۱، اولين اقدام دولت علم در جهت اجراي سياست‌هاي جديد اعلام شد و لايحه انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي در هيأت دولت به تصويب رسيد. اين لايحه در غياب مجلس‌، حكم قانون را داشت و در واقع‌، زمينه سازي براي لوايح و قوانين ديگر بود.
اين لايحه كه درآن به لزوم حذف اسلام از شرائط نمايندگي مجلس و لزوم سوگند به «كتاب آسماني‌» به جاي قرآن و همچنين به ضرورت آزادي زنان در فعاليتهاي اجتماعي اشاره شده بود، مقدمه‌اي براي اسلام‌زدائي و محو ارزشهاي اسلامي در جامعه ايران بود. لايحه با مخالفت قاطع و سرنوشت ساز حضرت امام به همراه اعتراضات مكرر علماء، وعاظ و مراجع، ارسال نامه‌هاي سرگشاده به شاه و مقاومت مستمر در برابر توطئه «حذف اسلام» و تضعيف دين و روحانيت به شكست انجاميد و علم به ناچار در آذر ۱۳۴۱ طرح خود را پس گرفت‌.
علم در مرحله بعد وعده تحقق «انقلاب سفيد» را داد و تصميم گرفت تا نقشه‌هاي امريكا را در قالب ديگري احيا كند. شاه در بهمن ۱۳۴۱ با سفر به قم تلاش كرد تا طرح «انقلاب سفيد» را براي مردم توجيه كند و اگر بتواند ميان علما و مراجع حوزه علميه راجع به نقشه‌هاي ضداسلامي خود تفرقه ايجاد نمايد. اما تحريم شاه توسط مردم و روحانيون و تعطيل شدن شهر قم‌، خشم شاه را برانگيخت به طوري كه وي از روحانيت به عنوان «ارتجاع سياه‌» ياد كرد. با اين همه‌، رژيم شاه مبادرت به برگزاري يك رفراندوم صوري براي نشان دادن حمايت مردم از طرح «انقلاب سفيد» كرد.
امام در مراحل بعد با سخنراني‌ها و اقدامات خود از جمله با اعلام عزاي عمومي در نوروز ۱۳۴۲ و تحريم جشن‌هاي نوروزي، نقشه‌هاي ضداسلامي شاه و توطئه ايجاد اختلاف در حوزه علميه را خنثي كرد.
اين مقاومت و هشياري زمينه‌ساز فاجعه حمله به فيضيه در فروردين ۱۳۴۲ و يورش مأموران رژيم شاه به مجلس سوگواري شهادت امام جعفرصادق‌(ع‌) گرديد. در پي اين فاجعه كه در آن دهها تن شهيد و مجروح شدند، امام پيام مفصلي براي علما نوشتند كه در واقع از عوامل زمينه ساز قيام مردم در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و روند جديدي در مبارزه با رژيم بود.
همچنين امام در چهلمين روز فاجعه فيضيه، پيامي خطاب به ملت صادر كردند. با صدور و انتشار پيام امام و حركت علما در نجف رژيم متوجه شد كه برنامه اجرا شده در فيضيه‌، آثار منفي براي رژيم دربر داشته و بنابر اين نياز به حركت ديگري است. چون اقدامات انجام شده نتوانسته بود اهداف مورد نظر را تأمين كند، لازم بود عمليات در مقياس وسيعتر و با شدت بيشتري به مرحله اجرا درآيد. شاه در سخنراني ۲۸ ارديبهشت ۱۳۴۲ تهديد كرد كه اگر اين گونه كارها متوقف نشود، دست به كشتار وسيعي خواهد زد و كليه علمايي كه به نحوي در راه‌اندازي اين حركت‌ها سهيم باشند، دستگير خواهند شد. او گفت‌:
«اگر متأسفانه لازم باشد كه انقلاب بزرگ با خون يك عده بي گناه‌، يعني مأموران دولت و يك عده بدبخت گمراه متأسفانه آغشته شود، اين كاري است كه چاره‌اي نيست و خواهد شد. ۳
ماه محرم از راه مي‌رسيد و رژيم ترديد نداشت كه در اين ماه سخنگويان مذهبي پيرو امام از جنايتهاي دستگاه سلطنت سخن خواهند راند. ساواك براي پيشگيري از آنچه در وقوعش شكي نبود، جمعي از گويندگان مذهبي را احضار كرد و با تهديد و ارعاب به آنان يادآور شد كه در سخنان خود سه مطلب را رعايت كنند:
۱ـ بر ضد شخص شاه مطلبي نگويند.
۲ـ از اسرائيل و آنچه مربوط به اسرائيل است‌، مطلبي گفته نشود.
۳ـ نگويند اسلام و قرآن درخطر است و دستگاه را ضداسلامي نخوانند.
زماني كه امام از اين امر مطلع شدند، با صدور بيانيه‌اي خطاب به وعاظ و گويندگان ديني چنين هشدار دادند: «اين التزامات علاوه بر اين كه ارزش قانوني نداشته و مخالفت با آن هيچ اثري ندارد، التزام گيرندگان مجرم و قابل تعقيب هستند… سكوت در اين ايام‌، تأييد دستگاه جبار و كمك به دشمنان اسلام است‌. ۴
با صدور اين بيانيه‌، تحرك تازه‌اي در بين وعاظ و روحانيون پديد آمد تا در شهرها و روستاها، جنايتهاي رژيم را افشا كنند.
راهپيمايي‌هاي مذهبي و شعارهاي تند انقلابي عليه رژيم و در طرفداري از مواضع امام در تهران و شهرستانها هر روز گسترش مي‌يافت و اين موج به ويژه پس از سخنراني پرشور امام در روز عاشورا در فيضيه شتاب بيشتري به جريان جاري در قم‌، تهران و ساير شهرستانها داد. چنانكه به رغم دستگيري روحانيون انقلابي و ايجاد محيط رعب و وحشت‌، شب يازدهم محرم‌، تظاهرات باشكوهي از طرف دانشجويان دانشگاه تهران برگزار شد.
همچنين روز يازدهم محرم در مسجد شاه (مسجد امام خميني‌) نيز مجلس باشكوهي ترتيب يافت و شعارهايي چون «خميني‌، تو فرزند حسيني‌» در فضاي مسجد طنين افكند و تظاهركنندگان سپس به حركت درآمدند و با گذشتن از خيابان ناصرخسرو، وارد خيابان فردوسي شدند و در مقابل سفارت انگليس اجتماع كردند و سخنرانان به افشاگري عليه رژيم پرداختند. در اين شرايط و با همه گير شدن تدريجي مخالفت با حكومت شاه و برنامه‌هاي ضد اسلامي آن‌، رژيم تنها چاره كار را دستگيري امام دانست‌.

قیام ۱۵ خرداد

ساعت چهار صبح روز ۱۲ محرم (۱۵ خرداد ۱۳۴۲) نيروهاي امنيتي و انتظامي‌، پس از محاصره منزل امام در قم و ورود به منزل از طريق ديوار، ايشان را دستگير و به تهران منتقل نمودند و در يكي از بازداشتگاه‌ها نگه داشته و پس از مدتي به پادگان عشرت‌آباد بردند. قبل از طلوع آفتاب خبر دستگيري امام در قم و سپس در ساير شهرها منتشر و موجب تشديد هيجان مردم گرديد. وضعيت فوق‌العاده‌اي بر قم‌، تهران و ديگر شهرها حاكم گرديدو درگيري‌هاي گسترده به تدريج از ساعت ده صبح در تهران و قم آغاز شد و كشتار در خيابانهاي اطراف صحن مطهر حضرت معصومه‌(س‌) تا ساعت ۵ بعد از ظهر ادامه يافت‌. تعداد زيادي از مردم در روز پانزده و شانزده خرداد بازداشت و بعضي از آنها پس از مدتي مرخص و عده‌اي نيز به حبس‌هاي طولاني مدت محكوم شدند وحكومت نظامي اعلام شد. دستگيري، زندان، حصر و آزادي امام تا نيمه دوم فروردين ۱۳۴۳ ادامه يافت و طي اين ۱۰ ماه ايران دستخوش رويدادهاي فراواني بود. رژيم با وجود امكانات تبليغاتي وسيع و به رغم مصرف ميليون‌ها تومان توسط سفارتخانه‌هاي خود در كشورهاي خارجي به منظور خريد صفحات جرايدو سانسور شديد مطبوعات داخلي‌، نتوانست بر اراده مردم مسلمان ايران فايق آيد و دستگيري علما، روحانيون و ديگر قشرهاي ملت نتيجه‌اي نبخشيد.

رژيم كه گمان مي‌كرد با دستگيري امام و يارانش، سركوب خونين قيام ۱۵ خرداد و دستگيري و تبعيد ياران امام‌، به رويارويي خاتمه داده شد، به تدريج متوجه شد هيچ تغييري نه در مواضع امام صورت گرفته، نه از محبوبيت ايشان كاسته شده و نه مردم صحنه را خالي كرده‌اند؛ به ويژه اين كه بار ديگر سخنراني‌هاي افشاگرانه امام كه اينك در جايگاه رهبري نهضت كاملاً مورد قبول عامه بودند، ادامه يافته بود.

تاثیرات قیام ۱۵ خرداد در بعد اجتماعی سیاسی

نهضت اسلامي پانزده خرداد در جامعه ايران آثار عميقي به جاي گذاشت و در حقيقت سرنوشت سياسي و اجتماعي آينده ايران را ترسيم كرد. پنج تأثير مهم اين نهضت به شرح زير است:
۱ـ محو شدن جاذبه گروه‌هاي سياسي: پس از پانزده خرداد، بازار فعاليتهاي سياسي و غيراسلامي و مخصوصاً جريان چپ و ملي گرايي از رونق افتاد. امام خميني در مبارزه‌، آخرين كلام راكه همانا سرنگوني رژيم بود، آشكارا اعلام كرده بود، بنابر اين همه گروه‌هاي سياسي كه به كمتر از اين حد قانع بودند جاذبه سياسي خود را از دست دادند. كمونيسم نيز كه مي‌رفت تا با گذشت ده سال از حوادث ۲۸ مرداد و قبل از آن‌، دوباره در ايران نفسي تازه كند با قيام امام خميني‌، با مانع پرقدرتي مواجه شد كه نيروي آن برخاسته از ملت مسلمان بود و برخلاف كمونيستها به هيچ نيروي خارجي تكيه نداشت‌.
۲ـ تكامل مبارزات سياسي و رشد تودة مردم: نهضت پانزده خرداد موجب تكامل مبارزه سياسي مردم شد و رشد و بينش آنان رادر تشخيص هدف اصلي مبارزه افزايش داد. در اثر همين تكامل بود كه پس از پانزده خرداد شعار براندازي رژيم‌، شعار كليه گروه‌هايي شد كه قصد مبارزه سياسي داشتند و اگر گروهي پيدا مي‌شد كه مي‌خواست درچارچوب قانون اساسي و از طريق آزادي‌هاي سياسي مبارزه كند در نظر ملت محافظه كار و سازشكار تلقي مي‌شد. شعار براندازي رژيم‌، پس از پانزده خرداد هدف كليه حركتهايي شد كه مي‌خواستند براي خود پايگاهي مردمي پيدا كنند.
۳ـ مذهب‌، مكتب و اسلام به عنوان يك سيستم حكومتي: پيش از پانزده خرداد مذهب درميان بسياري از دانشجويان و تحصيلكرده‌ها و روشنفكران به عنوان مكتبي كه اساس و راهنماي مبارزه محسوب مي‌شد، مورد توجه نبود. تبليغات چند ده ساله استعمار به دست رضاخان و فرزند او و تبليغات كمونيست‌ها كه مذهب را افيون ملتها مي‌دانستند از يك سو و كوتاهي بعضي از روحانيون از سوي ديگر، در ذهن جوانان تصوير غلطي از اسلام به وجود آورده بود. آنان اسلام را مكتبي جامع كه بتواند همه نيازهاي فردي و اجتماعي انسان را برآورده سازد، نمي‌دانستند و حداكثر تصور مي‌كردند دين مجموعه‌اي از آداب و عبادتهاي فردي است كه ارتباطي با مسايل اجتماعي و حوادث جديد روزگار ندارد. وقتي با قيام پانزده خرداد عاليترين مقام مذهبي اسلامي ـ مرجع تقليد ـ عاليترين هدف يعني براندازي رژيم و تأسيس حكومت اسلامي را وجهه همت خود قرار داد و عملاً با تحمل زندان و تبعيد، قدم در ميدان مبارزه نهاد، تبليغات ديرينه استعمارگران وكمونيست‌ها باطل شد و مذهب مانند آتشي كه در زير خاكستر خرافات و اتهامات پنهان مانده باشد، شعله‌ور گرديد و توجه بسياري از جوانان دبيرستاني و دانشگاهي و بسياري از نويسندگان و روشنفكران را به خود جلب كرد. وحدت مقدس روحاني و دانشگاهي و فيضيه و دانشگاه كه از آرمانهاي اصلي انقلاب اسلامي و از اصول اجتماعي مبارزه امام خميني است، در حقيقت با قيام پانزده خرداد پايه گذاري شد.
۴ـ برملا شدن چهره منافقانه شاه: با نهضت پانزده خرداد پرده رياكاري از چهره شاه و حكومت او برافتاد و شاه ناچار شد ماهيت ضدديني و ضداسلامي خود را آشكار كند و همين امر يكي از عوامل مهم آگاهي مردم و يكي ازموجبات سقوط وي شد. پيش از پانزده خرداد، از آنجا كه تضاد ميان اسلام و سلطنت به صراحت اعلام نشده بود شاه و ايادي او مي‌توانستند در فرصتهاي مناسب خود را طرفدار اسلام و مرجعيت و روحانيت وانمود كنند و با تظاهر به مذهبي بودن‌، براي خود در ميان توده مردم مسلمان‌، كم و بيش پايگاهي دست و پا كنند. اما پس از پانزده خرداد براي رژيم شاه دو راه بيش باقي نمانده بود؛ يا قبول شكست در برابر نهضت اسلامي و يا مبارزه صريح با اسلام و روحانيت و مرجعيت‌، و شاه ناچار براي نجات خود راه دوم را انتخاب كرد. هرچند كه اين راه‌، با آنكه در ابتدا براي او پيروزي‌هاي زودگذري فراهم آورد، ولي وي رابه صورت قطعي در سراشيب سقوط قرار داد زيرا ماهيت منافقانه وي را برملا ساخت و دشمني وي را با اسلام علني كرد.
۵ـ افزايش رشد سياسي در روحانيت و حوزه‌هاي علميه و مردم: با قيام امام خميني‌، روحانيون به سرعت و به مراتب بيش از گذشته وارد صحنه مسايل سياسي ـ اجتماعي شدند و با مسايل مبارزاتي و اجتماعي آشنا گشتند. قبل از آن‌، به دلايل گوناگون‌، مسايل سياسي و اجتماعي براي بسياري از طلاب و روحانيون حوزه‌ها، اولويت نداشت‌، اما وقتي امام‌، با آن سابقه طولاني علم و تقوي و ايمان و تسلط بر معارف اسلامي و فقاهت‌، با استناد به قرآن و سنت، چهره سياسي ـ اجتماعي اسلام را معرفي كرد، انديشه و عمل وي همچون چراغي فرا راه حوزه‌هاي علميه و روحانيوني كه بسياري از آنها از شاگردان خود ايشان بودند قرار گرفت و اين روحانيون به نوبه خود رشد سياسي خود را در ارتباط وسيعي كه بامردم داشتند در مراسم و فضاهاي مذهبي به توده مردم مسلمان انتقال دادند و از اين طريق حساسيت و آگاهي سياسي هم در حوزه‌هاي علميه و هم در ميان توده مردم مسلمان اندك اندك افزايش يافت و تكامل پيدا كرد.

مقدمه

مسیحیان صهیونیست معتقدند که عیسى مسیح (ع) پیمان بسته است تا به اورشلیم (قدس)، شهر مقدس معتقدان به کتاب مقدس بازگردد تا با نشستن بر تخت داوود در اورشلیم با عدالت و صلح بر جهان حکمرانى کند. آنان براى ‏اجرایى کردن عقیده خود درباره بازگشت عیسى مسیح (ع) و حاکمیت بر جهان آینده، معتقدند که دو مسجد مسلمانان یعنى «الاقصى» و «صخره» در بیت‏المقدس باید به دست ‏پیروان کتاب مقدس ویران شود و به جاى آن معبد یا هیکل سلیمان را بنا کنند. مبتنی بر این اعتقادات، صهیونیست‌ها بیش از نیم قرن است که بدترین جنایات را در فلسطین انجام می‌دهند جنایات وحشتناکی که روی شقی‌ترین افراد تاریخ را سفید کرده است. با توجه به ضرورت نجات قدس و فلسطین است که امام خمینى (ره) آخرین جمعه ماه مبارک ‏رمضان را که از ایام‌اللَّه قدر است، روز قدس نام‌گذارى کرده است. آن حضرت این روز را، روز اسلام، روز رسول اکرم (ص)، روز احیاى اسلام و قوانین اسلامى، روز بسیج ‏عمومى اسلامى، فرصتى براى قیام یکپارچه ملت‏ها علیه مفسدین و روز مقابله ‏مستضعفین با مستکبرشین بیان کرده است. خوشبختانه امروز در پرتو دوراندیشی حضرت امام خمینی (ره) تمام مسلمانان و آزادی‌خواهان جهان در مقابل استکبار جهانی و صهیونیزم بین‌الملل قیام کرده‌اند و انقلاب اسلامی ایران و روز قدس، وجدان‌های خفته و ستمدیده را در جهان اسلام و عرب بیدار کرده است. در پی این تحولات، دولت‌های حاکم بر تونس، مصر و لیبی سقوط کردند و رژیم‌های حاکم بر یمن و بحرین به شدت در معرض خطر فروپاشی قرار دارند. علاوه بر این، دامنه اعتراضات مردمی به بسیاری دیگر از کشورهای عربی و از جمله اردن و عربستان سعودی نیز کشیده شده است و موج عظیمی از بیداری اسلامی در جهان اسلام به راه افتاده است تا ریشه استکبار و صهیونیزم را ان‌شاءالله برکند.

 توصیف مختصر جریان بیداری اخیر در جهان اسلام

آنچه به عنوان نقطه آغاز و جرقه اصلی پیدایش انقلاب‌های مردمی و بیداری در جهان اسلام و عرب از آن یاد می‌شود، این است که محمد بو عزیزی (دست‌فروش تونسی) در اعتراض به ضبط گاری سبزی‌فروشی‌اش، خود را به آتش می‌کشد و سپس در بیمارستان جان می‌سپارد. به دنبال این واقعه که حاکی از اوضاع نابه‌سامان اقتصادی، بیکاری شدید و فقر گسترده در تونس بوده، احساسات مردمی جریحه‌دار گردید و تظاهرات مردمی علیه دولت زین‌العابدین ‌بن‌علی که حکومت استبدادی او را مسئول بیکاری، تورم، فقر، فساد و وخامت اوضاع اقتصادی در کشور و مرگ دست فروش می‌دانستند، آغاز گردید و اعتراضات از زادگاه آن سبزی‌فروش به دیگر شهرها و در نهایت به پایتخت رسید و پس از تهدید ارکان رژیم حاکم بر تونس، بن‌علی به عربستان سعودی فرار کرد و رژیم تونس فرو پاشید، پس از آن زنجیره‌ای از ناآرامی‌ها، تظاهرات و اعتراضات شدید در مصر، اردن، یمن، لیبی و بحرین را شاهد بوده و هستیم. دولت فرعونی حسنی‌مبارک نیز دومین حکومتی بود که پس از حکومت تونس سقوط کرد. حسنی‌مبارک پس از اعتراضات گسترده مردم در میدان التحریر قاهره و شهرهای مختلف مصر، علی‌رغم مقاومت‌های اولیه، در نهایت ناچار به کناره‌گیری شد و شورای مرکزی حزب حاکم وابسته به مبارک، دسته‌جمعی استعفا کردند. پس از آن، شورای نظامی، قانون اساسی را تعلیق، پارلمان را منحل و وعده برگزاری انتخابات داد و حاکمیت را در این کشور به دست گرفت. در یمن، اعتراضات گسترده مردمی و تظاهرات عظیم مردم، حکومت مستبد علی‌عبدالله‌صالح را هدف قرار داد. در آن‌جا نیز مردم، خواهان فروپاشی رژیم شدند و شعار «الشعب یرید اسقاط النظام» در تظاهرات مردم به صراحت انعکاس یافت. علی‌عبدالله‌صالح که به شدت از سوی آل سعود حمایت می‌شد، با تظاهرات گسترده مردمی در شهرهای مختلف یمن از صنعا، تَعِز و دیگر شهرها و علی‌رغم کشتار بسیاری از مردم، سقوط کرد. در لیبی نیز به موازات اعتراضات مردمی در دیگر کشورهای عربی، مخالفان سرهنگ معمر قذافی به اعتراض و تظاهرات برخاستند، آنان پس از مدتی در شرق لیبی و در شهر بنغازی (شهر عمر مختار) دولت موقت تشکیل دادند و خواهان کناره‌گیری قذافی از حاکمیت شدند، اما سرهنگ قذافی حاضر به کناره‌گیری نشد و با تشدید درگیری‌ها، اوضاع به جنگ داخلی انجامید. در این میان ورود ناتو و دنیای غرب به تحولات لیبی و کمک آن‌ها به مخالفان قذافی، اوضاع را به ضرر قذافی رقم زد و هواپیماهای ناتو بارها با حمله به شهرهای لیبی و بمباران شهرها و مواضع طرفداران قذافی، بسیاری از مردم بی‌گناه را نیز کشتند. انقلابیون لیبی در نهایت با کمک دنیای غرب (ناوهای جنگی امریکا و اروپا و بمباران‌های هوایی) قذافی را شکست دادند و پس از در هم شکستن آخرین مقاومت‌های بقایای طرفداران دولت، قذافی را به هلاکت رساندند.

در بحرین نیز حکومت آل خلیفه با تظاهرات عظیم مردمی در شهرهای مختلف این کشور روبه‌رو شد. با اوج‌گیری تظاهرات دولت آل خلیفه میدان لؤلؤ را که به عنوان محل اعتراض مخالفان و نماد مخالفت با رژیم آل خلیفه درآمده بود تخریب کرد و سپس با کمک‌خواهی از دولت عربستان سعودی، نیروهای نظامی عربستانی وارد بحرین شدند و به سرکوب شدید مخالفان پرداختند، با این وجود تظاهرات و درگیری‌ها در بحرین همچنان ادامه دارد. علاوه بر کشورهای یاد شده، در دیگر کشورهای عربی از جمله اردن، الجزایر، مراکش و عربستان سعودی نیز شاهد تظاهرات مردمی بوده و هستیم.

 بررسی ماهیت بیداری اخیر در جهان اسلام

با نگاهی به حرکت‌های انقلابی یاد شده با توجه به ارکان انقلاب‌ها یعنی:

1. رهبری
2. ایدئولوژی یا مکتب
3. نیروهای انقلابی
4. شعار‌ها
5. اهداف
6. راهبردهای مبارزه
7. راه‌کارهای مبارزه

نکات زیر قابل توجه است:

1. از نظر توجه به رهبری انقلاب‌ها، شاهد آن هستیم که در هیچ کدام از آن‌ها رهبری واحد و برجسته و تأثیرگذاری همچون امام خمینی (ره) یا مانند رهبران انقلاب‌های فرانسه، روسیه، چین و کوبا ظهور نکرده است. بی‌گمان نمی‌توان پذیرفت که این انقلاب‌ها فاقد رهبر باشند، اما فقدان رهبر برجسته در آن‌ها مشهود است. گویا به طور فطری و خودجوش، الگویی از حرکت انقلابی درجه ۲ و ۳ از بین کادرهای احزاب اسلامی همچون اخوان‌المسلمین مصر و راشدالغنوشی در تونس آشکار است.
2. از لحاظ ایدئولوژی یا مکتب، روشن است که به دلیل مسلمان بودن جمعیت این کشورها، اسلام مکتب آنان بوده است. طرح شعار «الله اکبر، لاشرقیه، لاغربیه، اسلامیه اسلامیه» که مکرر در تظاهرات مردمی این کشورها مطرح شده است و نیز برگزاری نمازهای جماعت و جمعه و بهره‌گیری از آیات قرآن کریم در سخنرانی‌های نیروهای انقلابی همه حاکی از آن است که مردم این کشورها اسلام را به عنوان مکتب انقلاب خود انتخاب کرده‌اند.
3. با نگاه به نیروهای انقلاب در این کشورها، وجود اکثریت انقلابیون مسلمان را در این کشورها به وضوح می‌بینیم؛ هر چند در بین آنان روشنفکران سکولار و افرادی با گرایش‌های سوسیالیستی و ناسیونالیستی عرب وجود دارد ولی کثرت نیروهای انقلابی مسلمان و نیز احزاب اسلام‌گرا بر هر ناظری مشهود است
4. توجه به شعارهای مطرح شده توسط مردم در این انقلاب‌ها نیز به خوبی ماهیت آن‌ها را روشن می‌کند، شعارهایی چون:

–       الشعب یرید اسقاط النظام، مردم خواهان فروپاشی رژیم هستند.

–       الشعب یرید العدالة الاجتماعیة، مردم خواهان عدالت اجتماعی‌اند.

–       لا شرقیة، لا غربیة، اسلامیة اسلامیة، نه شرقی، نه غربی اسلامی اسلامی.

–       سلمیة، سلمیة حتی النصر، حرکت مسالمت‌آمیز تا رسیدن به پیروزی

–       الله اکبر، الله اکبر

–       ارحل، ارحل ([دیکتاتور] برو، برو)

–       لا سنیة، لاشیعیة، وحدة، وحدة الاسلامیة، نه سنی و نه شیعه، وحدت اسلامی.

این شعارها و مانند آن‌ها که شعارهای مشترک در انقلاب‌های عربی است، حاکی از بیداری اسلامی در جهان عرب و خاورمیانه است و نشان می‌دهد که انقلاب‌های مردمی در جهان عرب، ماهیتی ضداستبدادی، ضداستعماری، ضدصهیونیستی و در یک کلام ماهیتی اسلامی دارند.

1. اهداف این انقلاب‌ها نیز با دقت در شعارهای مردم این کشورها که در بالا ذکر شد، روشن است که می‌توان آن‌ها را به قرار زیر تبیین کرد:

یک: ساقط کردن رژیم سیاسی حاکم

دو: برقراری عدالت اجتماعی و مبارزه با ظلم و ستم

سه: حاکمیت نظام اسلامی و نفی نظام‌های سیاسی با الگوهای غربی لیبرال و شرق سوسیالیستی

چهار: زندگی تحت حاکمیت ارزش‌های اسلامی

پنج: استقلال و نفی وابستگی به قدرت‌های غربی و شرقی

شش: آزادی از استبداد و استعمار و استکبار

هفت: نفی رژیم صهیونیستی و مقابله با آن.

1. شناخت راهبرد مبارزاتی مردم کشورهای تونس، مصر، یمن، بحرین، لیبی و دیگر کشورهایی که شعله‌های انقلاب در آن‌ها زبانه کشیده است نیز ما را در درک ماهیت انقلاب‌های یاد شده یاری می‌کند. توضیح اینکه معمولاً سه نوع راهبرد مبارزاتی برای رسیدن به قدرت سیاسی و ساقط کردن نظام‌های سیاسی استبدادی مطرح است.

راهبرد اول: مبارزه پارلمانی است. این روش در کشورهایی قابل اجراست که در آن‌ها انتخابات پارلمانی برگزار می‌شود. از آن‌جا که در نظام‌های وابسته، رژیم‌ها می‌کوشند تا نمایش دموکراسی بدهند لذا انتخابات مجلس و مانند آن را برگزار می‌کنند، اما علی‌رغم رأی‌گیری، افرادی که مورد نظر نظام سیاسی حاکم هستند به عنوان منتخب مردم معرفی می‌شوند، لذا برخی از گروه‌ها، احزاب و جریان‌های مخالف نظام‌های سیاسی حاکم، تلاش می‌کنند تا به شیوه‌ای از جریان انتخابات استفاده نموده و به گمان خود مجلس را به دست بگیرند و از طریق مبارزه پارلمانی به اهداف خود برسند. در دوران حاکمیت حسنی‌مبارک در مصر، اخوان‌المسلمین گاه از این شیوه استفاده می‌کرد.

راهبرد دوم در این زمینه جنگ چریکی و مسلحانه است که معمولاً از سوی جریان‌های دارای افکار چپ مارکسیستی در گذشته صورت می‌گرفت، روشی که چه‌گوارا و فیدل‌کاسترو در کوبا و یا مائو در چین پیش گرفت.

و راهبرد سوم نیز تظاهرات مردمی و گسترش حرکت‌های اعتراضی و اعتصاب و تحصن است که تا سقوط نظام سیاسی حاکم تداوم می‌یابد. این شیوه همان روشی است که در انقلاب اسلامی ایران و در راهپیمایی‌های روز قدس به کار گرفته شد. امروز نیز درباره انقلاب‌های مردمی در جهان عرب شاهد اتخاذ همین راهبرد توسط مردم و رهبران سیاسی هستیم. گسترش تظاهرات در تونس سپس در مصر، یمن، بحرین، لیبی و دیگر کشورها همه حاکی از بهره‌گیری از این راهبرد است. مردم این کشورها نه مبارزه پارلمانی را برگزیدند و نه دست به جنگ مسلحانه به شیوه مارکسیست‌ها زدند، بلکه همچون راهپیمایی‌های روز قدس از طریق اعتراضات مردمی و گسترش تظاهرات به سراسر کشور به مبارزه با نظام حاکم پرداختند. این شیوه همان است که توسط مردم مسلمان کشورهای عربی در حال حاضر اجرا می‌شود؛ بنابراین با توجه به این شاخص نیز ماهیت اسلامی انقلاب‌های مردمی در جهان عرب، اثبات می‌شود.

1. توجه به راه‌کارهای مبارزه توسط انقلابیون نیز ماهیت یک انقلاب را بر ما آشکار می‌سازد. به عنوان مثال وقتی می‌بینیم که مردم در کشورهای عربی در حال انقلاب، روزهای جمعه را به عنوان روز اعتراض و تظاهرات بر می‌گزینند و یا پس از برگزاری نماز جمعه دست به راهپیمایی می‌زنند، خاستگاه این انقلاب‌ها روشن می‌شود. آنان معمولاً روزهای جمعه را با نام‌های مختلف مانند: «یوم‌الغضب» (روز خشم)، «یوم‌الشهدا» (روز شهدا)، «یوم‌المقاومة» (روز مقاومت) و مانند آن نام‌گذاری می‌کنند، که ریشه‌های اسلامی این نام‌گذاری‌ها را مشخص می‌کند. علاوه بر این، برگزاری نمازهای جماعت در میادین اعتراض مانند میدان التحریر مصر و نیز در خیابان‌ها هنگام راهپیمایی‌ها از جمله راه‌کارهایی است که انقلابیون مسلمان در این کشورها به کار می‌گیرند که به وضوح، حاکی از اسلامی بودن انقلاب‌های منطقه است. استفاده از شعارهای اسلامی همچون «الله اکبر»، «لا شیعه لا سنیه»، «وحدة وحدة اسلامیة» و دیگر شعارهای اسلامی نیز خود به روشنی گویای ماهیت این نهضت‌هاست. ضمن اینکه بر وحدت مبارزان در جهان اسلام تأکید دارند. علاوه بر مواردی که تا کنون بیان شد، دلایل زیر نیز حاکی از بیداری اسلامی و ماهیت اسلامی انقلاب‌های مردمی در شمال آفریقا و خاور میانه عربی است:
2. نگرانی و وحشت رژیم صهیونیستی: در صورتی که انقلاب‌های یاد شده، ماهیتی غرب‌گرا و سکولار داشتند، به طور طبیعی نمی‌بایست رژیم صهیونیستی از آن‌ها ترس و واهمه‌ای داشته باشد، در حالی که می‌بینیم مسئله عکس آن است. شعارهای ضد صهیونیستی مردم در تظاهرات، تسخیر سفارت اسرائیل در قاهره و فرار سفیر این کشور، جهت‌گیری ضد صهیونیستی انقلاب‌های فعلی را نشان می‌دهد. بی‌گمان از عوامل مهم تأثیرگذار در این جهت‌گیری، روز قدس و شعارهای ضد صهیونیستی آن است. در حال حاضر رژیم غاصب صهیونیستی به شدت نگران امنیت و کیان خود است. در شرایطی که تا دیروز در زمان حاکمانی مثل حسنی‌مبارک در حالی که صهیونیست‌ها توانسته بودند نوار غزه را محاصره و در تحریم سختی قرار دهند و حسنی‌مبارک تنها راه کمک به مردم غزه را مسدود کرده بود و حتی اجازه کمک‌رسانی از راه‌های زیرزمینی را نمی‌داد و با ایجاد دیوار بتنی مانع از کمک‌رسانی به مردان و زنان و کودکان محروم و گرسنه و فاقد امکانات درمانی در غزه شده بود، اما پس از پیروزی انقلاب مصر، مردم این کشور راه کمک به غزه را گشودند و نیز خط لوله انتقال گاز به رژیم اشغالگر قدس را منفجر کردند.
3. هراس آمریکا از انقلاب‌های مردمی در منطقه: آنچه که تحت عنوان بهار عربی از آن یاد می‌شود، چالش‌های فراوانی پیش روی سیاست خارجی آمریکا قرار داده است. این بیداری اسلامی به واقع دو هدف استراتژیک آمریکا در منطقه را تهدید و یا نابود کرده است؛ اول: حفظ امنیت رژیم صهیونیستی که در اولویت راهبردهای سیاست خارجی آمریکا قرار دارد و این انقلاب‌ها در جهت خلاف آن، تنفر از آن دولت را افزایش داده و این کیان غاصب را در معرض خطر جدی قرار داده‌اند. دوم: حفظ رژیم‌های طرفدار خود در منطقه مانند مصر، تونس و عربستان سعودی. آن‌ها تلاش زیادی کردند، اما در حال حاضر این رژیم‌ها یا سقوط کرده‌اند یا در معرض تهدید جدی قرار دارند. اگر برخی از سکولارها و غرب‌زدگان ادعا می‌کنند جهت‌گیری انقلاب‌های مردمی در منطقه به سوی سکولاریزم و لیبرال دموکراسی بوده، امروز نمی‌بایست ایالات متحده امریکا، هراسی از آن‌ها داشته باشد. اینکه می‌بینیم دولت آمریکا و غرب در تلاشند با نفوذ در بین رهبران این انقلاب‌ها و یا کمک به مخالفان مانند آنچه در لیبی دیدیم و در مصر شاهدیم، بر امواج انقلاب‌های منطقه سوار شوند، نشانه ترس آن‌هاست. تلاش امریکا برای مصادره انقلاب‌های عربی، ناشی از هراسی است که از جهت‌گیری ضد استکباری این انقلاب‌ها مشخص می‌شود. بسیاری از مردم منطقه آگاهند که ایالت متحده امریکا خواهان دموکراسی واقعی برای کشورهای منطقه نیست، چرا که اگر چنین بود از حاکمان دیکتاتور قبلی حمایت نمی‌کرد. آمریکایی‌ها در صددند تا با نفوذ بین انقلابیون مسلمان همچنان پایگاه‌های اطلاعاتی و منافع نامشروع اقتصادی خود را در منطقه حفظ کنند و از همین رو به شیوه‌های مختلف در صدد مصادره این انقلاب‌ها به نفع خود هستند.

 نتیجه‌گیری

امروز فلسطین، قدس شریف، نخستین قبله مسلمانان و نوار غزه از دست صهیونیست‌ها در آتش و خون غوطه‌ور است و انسان‌های آزاده و غیرتمند را غمی بزرگ فراگرفته است. آنان چشم‌انتظار اقدام اساسى ‏مسلمانان براى رهایى از دست صهیونیست‏ها هستند. شبکه جهانى صهیونیزم اعم از یهودى و مسیحى به رهبرى آمریکا و انگلیس براى تحکیم‏ سلطه خود بر جهان اسلام، دست دولت جنایتکار اسرائیل را در کشتار مردم بى‏گناه‏ فلسطین باز گذاشته است، به گونه‏اى که باید گفت؛ مسئله قدس و فلسطین تلخ‏ترین فصل‏ کتاب تاریخ معاصر جهان است. امروز کمک به مردم فلسطین وظیفه‏اى است انسانى و اسلامى. انسانیت ‏اقتضا مى‏کند تا به هم‌نوعان خود کمک کنیم، از نگاه ملى و وطن‌دوستانه نیز کمک به مردم فلسطین یک ضرورت است. زیرا اگر مانع‏تجاوز شبکه جهانى صهیونیزم به رهبرى آمریکا، انگلیس و اسرائیل نشویم، ممکن است در دام استعمار فرانوین آنان، آن‌گونه که در افغانستان، عراق و فلسطین شاهدیم، گرفتار گردیم. از چشم‏انداز اسلامى نیز یارى فلسطینیان و کمک به آزادى قدس شریف اظهرمن‏الشمس است. زیرا در غیر این صورت در مسلمان بودن خود باید شک کنیم چه اینکه به ‏گفته بزرگان دین:

«مَنْ اَصْبَحَ وَلَمْ یَهْتَمَّ بِأموُرِ الْمُسْلِمِینَ، فَلَیْسَ بِمُسْلِم»[۱]

«مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِم»[۲]

با توجه به همین ضرورت است که امام خمینى (ره) آخرین جمعه ماه مبارک ‏رمضان را که از ایام‌اللَّه قدر است، روز قدس نام‌گذارى کرده است تا نمادی برای بیداری اسلامی و نجات قدس و فلسطین گردد. خوشبختانه امروز در پرتو تدبیر الهی حضرت امام خمینی (ره) تمام مسلمانان و آزادی‌خواهان جهان در مقابل استکبار جهانی و صهیونیزم بین‌الملل قیام کرده‌اند و انقلاب اسلامی ایران و روز قدس، وجدان‌های خفته و ستمدیده را در جهان اسلام و عرب بیدار کرده است. در سایه نام‌گذاری روز قدس و بیداری برآمده از آن، امروز رژیم صهیونیستی دچار یک بحران عظیم درونی و بی‌هویتی در بین ملت‌های جهان شده است. نشانه‌های عقب‌نشینی اسرائیل غاصب و ضعف و اضمحلال آن به روشنی آشکار شده است و طلیعه شکست کیان صهیونیستی آشکار است. خیزش و بیداری ملت‌های مسلمان منطقه، به هم ریختن اوضاع اقتصادی در غرب و جنبش اشغال وال‌استرت، اعتصابات و تجمعات در سرزمین‌های اشغالی باعث شده است تا روز قدس، اهمیتی روزافزون بگیرد. امواج خروشان بیداری اسلامی برآمده از انقلاب اسلامی ایران و روز قدس، دیکتاتورهای دست‌نشانده را یکی پس از دیگری از گردونه حکومت خارج می‌سازد. این حقیقت که انقلاب‌های مردمی منطقه، ناشی از تأثیر و بازتاب انقلاب اسلامی ایران و روز جهانی قدس است، انکارناپذیر است. اینکه این تحول پس از سه دهه اتفاق افتاد، جای تعجب نیست، چون تحولات فرهنگی عمیق و تأثیرگذار، محصول تراکم معرفت‌ها و تجربه‌ها و زمان‌بر است. این حقیقت را ما در تأثیرپذیری انقلاب‌های چین و کوبا از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه نیز شاهدیم. انقلاب چین حدود ۳۰ سال پس از انقلاب روسیه در سال ۱۹۴۹ اتفاق افتاد. انقلاب کوبا نیز حدود چهل سال پس از انقلاب روسیه پیروز شد؛ بنابراین می‌توان گفت که در طول این سه دهه پس از انقلاب اسلامی، پیام‌های انقلاب اسلامی ایران، از طرق مختلف و از جمله با راهپیمایی‌های روز قدس بستر را برای تحول آماده کرده بود، اما به دلیل فقدان رهبران انقلابی بزرگ در این کشورها، انقلاب‌های یادشده با تأخیر شروع شد و مردم، خود دست به کار شدند. همچنین این انقلاب‌ها نیازمند عوامل شتابزایی بودند که خودسوزی بوعزیزی (دست‌فروش تونسی) از جمله آن‌ها محسوب می‌شود. در واقع انقلاب اسلامی ایران هسته اصلی تحولات خاورمیانه و شمال آفریقا محسوب می‌گردد و این انقلاب بنیان‌گذار عصر جدیدی در منطقه و جهان به شمار می‌رود. با توجه به این حقیقت، ضروری است تا مسلمانان با برپایی هر چه باشکوه‌تر روز قدس امسال و هر سال، هر چه زودتر پیش‌بینی امام خمینی (ره) را مبنی بر محو دولت صهیونیستی از صحنه تاریخ، محقق سازند.

تحولات اخیر، نویدبخش خاورمیانه جدیدی است که همان خاورمیانه اسلامی است. خاورمیانه‌ای که در آن نامی از رژیم صهیونیستی نخواهد بود. ابتکار امام در تعیین روز جهانی قدس پس از سه دهه ثمرات شیرین خود را آشکار کرده است و این نتیجه، حاکی از آن است که امام تا چه حد راهبردی و آینده‌نگرانه می‌اندیشیده است. جهت‌گیری ضدصهیونیستی و ضد آمریکایی در انقلاب‌های کشورهای عربی و شمال افریقا نشان می‌دهد که خلق روز قدس در فرهنگ سیاسی جهان اسلام تا چه حد استراتژیک بوده است. استراتژی امام خمینی در باره قدس اجازه نداد تا غرب، آمریکا و اسرائیل مسئله قدس و فلسطین را مسئله‌ای کوچک و حداکثر تضادی عربی-اسرائیلی جلوه داده و نقشه‌های شوم خود را اجرا کنند. امام با ابتکار خود نشان داد که مسئله قدس و فلسطین، مسئله‌ای اسلامی و مربوط به کل جهان اسلام است. بر همین مبنا امروز مردم کشورهای عربی و شمال افریقا و سایر نقاط جهان اسلام علیه اسرائیل فریاد می‌زنند و رژیم غاصب و جعلی اسرائیل، صهیونیست‌ها و آمریکا را دچار وحشت و سردرگمی کرده‌اند. نکته قابل توجه برای مسلمان امروزی آن است که ما مسلمانان دستاوردهای روز جهانی قدس را در راستای وحدت مسلمانان پاس بداریم و در مقابل توطئه ایجاد جنگ شیعه–سنی هوشیارانه بایستیم. بعون‌الله‌تعالی.